Dersa Kurdî: Gîhanek (Bağlaçlar)

Nasîn (Giriş)

Gihanek, bêje, komek, an hevokên sereke û pêreyî bi hev ve girê dikin. Neguherbar in, bi serê xwe wateyên girîng nabin, lê di hevokê de rolên alîkar dilîzin. Hin daçek, hoker, lêker, cînavk, rengdêr û navdêr bi erkên gihanekî têne bikaranîn û wekî xwerû an nexwerû cih digirin.

(Bağlaçlar, ifadeleri, kelime gruplarını veya ana ve yan cümleleri birleştirir. Değişmezler, kendi başlarına önemli anlam taşımazlar, ancak cümlede yardımcı roller oynarlar. Bazı edatlar, zarflar, fiiller, zamirler, sıfatlar ve isimler bağlaç olarak kullanılır ve doğal veya doğal olmayan bağlaçlar olarak sınıflanır.)

A) Bi tevayî gihanek (Genel Olarak Bağlaçlar)

Gîhanek ji aliyê peyvsazî, wate û erkên xwe ve têne vekolandin. Ji aliyê peyvsaziyê ve du beş in: Xwerû û nexwerû.

(Bağlaçlar, kelime yapısı, anlam ve görevlerine göre incelenir. Yapısal olarak ikiye ayrılır: Doğal ve doğal olmayan.)

Gîhanekên xwerû (Doğal Bağlaçlar)

Ji yek hêmanê pêk tên: an/yan, ango/yanî, bes, ca, de, gel, heger/eger, hek/heke, heta/heya, jî, ka, ku, lema/loma, lew/lewre, lê, ema/lakîn, ma, ne, û

(Tek unsurdan oluşur: veya, yani, sadece, -sın/-sin, -de/-da, ile, eğer, kadar, da/de, hadi, ki, bu yüzden, ama, fakat, -mı/-mi, değil, ve)

Bikaranîna gîhanekên xwerû (Doğal Bağlaçların Kullanımı)

• an/yan (veya):
  Pênûsa sor an a zer bide min! (Kırmızı ya da sarı kalemi ver!)
  Pelê çirî yan ê neçirî, ev yên we ne. (Yırtık ya da yırtılmamış yaprak, bunlar sizin.)
• ango/yanî (yani):
  Ew bi arsimê ketiye ango serma xwariye. (Soğuk algınlığına yakalandı, yani üşümüş.)
  Ew nexweş e yanî hîn razaye. (Hasta, yani hâlâ yatıyor.)
• bes (sadece):
  Bes bimeşin, hûn ê bigihêjin gund. (Sadece yürüyün, köye ulaşırsınız.)
  Bes bimeşin, hûn ê li kaniyê bin. (Sadece yürüyün, pınarda olursunuz.)
• ca (-sın/-sin):
  Ca ew bê, hûn ê çi bibêjin! (O gelsin de, ne diyeceksiniz!)
  Ca sibehê bibe, ez ê biçim. (Sabah olsun da, gideyim.)
• de (-de/-da):
  De çi bibe, em ê binivîsin. (N’olursa olsun, yazacağız.)
  De kê got, hûn xem nekin. (Kim demiş, dert etmeyin.)
• gel (ile):
  Gul gel Memê hat salonê. (Gul, Mem ile salona geldi.)
  Ez û tu gel turîstan çûn. (Ben ve sen turistlerle gittik.)
• heger/eger, hek/heke (eğer):
  Heger ew bên, em ê biçin. (Eğer gelirlerse, gideriz.)
  Heke wisa be, ez ê bişînim. (Eğer öyleyse, gönderirim.)
• heta/heya (kadar):
  Heta ez bêm, wî xwaribû. (Ben gelene kadar o yemişti.)
  Heya mirinê, ew ê bixebite. (Ölümüne kadar çalışacak.)
• jî (da/de):
  Min lênûsk anî, lê te jî anî. (Defter getirdim, ama sen de getirmişsin.)
  Wan jî pênûs dabûn. (Onlar da kalem vermiş.)
• ka (hadi):
  Bila were, ka em çi bikin. (Gelsin de, ne yapalım.)
  Ma neçe, ka em çi bibêjin. (Gitmezse, hadi ne deriz.)
• ku (ki):
  Ku erebeya wî hebe, hûn ê biçin. (Arabası olsaydı, giderdiniz.)
  Em diçin sînemayê ku fîlm bibînin. (Sinemaya gidiyoruz ki film izleyelim.)
• lema/loma, lew/lewre (bu yüzden):
  Hûn nehatin, lema ew xeyîdiye. (Gelmediniz, bu yüzden kızgın.)
  Wî negot, lew ew neçû. (Söylemedi, bu yüzden gitmedi.)
• lê, ema/lakîn (ama, fakat):
  Gulê çay çêkir, lê wan venexwar. (Gul çay yaptı, ama içmediler.)
  Hûn hatin, ema ew nehat. (Siz geldiniz, fakat o gelmedi.)
• ma (-mı/-mi):
  Ma wî nexwest ku em bidin? (Yardım istemedi mi ki verelim?)
  Ma min çi got ku tu dibêjî “Na”? (Ne dedim ki “Hayır” diyorsun?)
• û (ve):
  Gul û Gulçîn çûn bajêr. (Gul ve Gulçîn şehre gittiler.)
  Wan bilêt kirî û çûn lûnaparkê. (Bilet aldılar ve lunaparka gittiler.)

Gîhanekên nexwerû (Doğal Olmayan Bağlaçlar)

Ji du an zêdetir hêmanan pêk tên:

(İki veya daha fazla unsurdan oluşur:)

• an ... an ... (ya ... ya ...):
  Ew nehat an li ba Azêd an Memê ma. (Gelmedi, ya Azêd’in ya Mem’in yanında kaldı.)
• an na/heke na ... (yoksa ...):
  Ev birayê te an na, hevalê te ye? (Bu kardeşin mi yoksa arkadaşın mı?)
• an ... an jî ... (ya ... ya da ...):
  An Memê an jî Ristem dê bê. (Ya Mem ya da Ristem gelecek.)
• ca ka (-sın hadi):
  Ca ka wî bide min! (Hadi onu ver!)
• çawa ku (olduğu gibi):
  Çawa ku tu bêyî, em ê dest pê bikin. (Sen geldiğin gibi başlayacağız.)
• çer ku (şayet ki):
  Çer ku bigihêjim, ez ê razêm. (Şayet ulaşırsam, uyuyacağım.)
• çi ... çi ... (ne ... ne ...):
  Çi dê çi bav, her tişt parî kirin. (Ne anne ne baba, her şeyi pay ettiler.)
• çima ku (çünkü):
  Rojhat xwe tawanbar dike, çima ku ezmûn ne da. (Rojhat kendini suçluyor, çünkü sınavı veremedi.)
• da ku (için ki):
  Ez helbestan dişînim da ku bide televîzyonê. (Şiirler gönderiyorum ki televizyonda yayınlasın.)
• dibe ku (belki):
  Min pirtûk da, dibe ku here mala wan. (Kitabı verdim, belki evlerine gider.)
• geh ... geh ... (hem ... hem ...):
  Hûn geh diçûn geh dihatin. (Hem gidiyordunuz hem geliyordunuz.)
• ger (eğer):
  Ger xwarinê nexin, ez wan bernadim. (Yemeği yemezlerse, bırakmam.)
• ger ... ger ... (ister ... ister ...):
  Ger bi destê wê ger wî, xelat nayê. (İster onun eliyle ister bunun, ödül gelmez.)
• heta ku (ta ki):
  Heta ku ez sax bim, ez ê li te binêrim. (Yaşadığım sürece sana bakacağım.)
• ha ... ha ... (hem ... hem ...):
  Ha tu têyî ha ew, em ê ders çêkin. (Hem sen gel hem o, ders yapacağız.)
• heye ku (belki de):
  Rizgar nehat, heye ku riya xwe guherand. (Rizgar gelmedi, belki yolunu değiştirdi.)
• him ... him ... (hem ... hem ...):
  Wan him rez birîn him bar kirin. (Hem bağ budadılar hem yük taşıdılar.)
• him ... him jî ... (hem ... hem de ...):
  Vegotin him bo te him jî wî ye. (Anlatım hem senin hem onun için.)
• ji ber ku (çünkü):
  Me kar qedand, ji ber ku em xebitîn. (İşi bitirdik, çünkü çalıştık.)
• lêbelê (ancak):
  Ez ê herim, lêbelê nikarim bimînim. (Gideceğim, ancak kalamam.)
• ka bila (hadi bakalım):
  Ka bila Rojda bê, hûn ê bibînin. (Hadi Rojda gelsin, görürsünüz.)
• ne ... ne (ne ... ne):
  Ne ez dibêjim ne tu, kî bibêje? (Ne ben söylüyorum ne sen, kim söyleyecek?)
• wekî ku (sanki):
  Ew radiket, wekî ku bêxewmayî. (Baygın gibi kalktı, sanki uyumamış.)

B) Wate û erkên gîhanekan di hevokê de (Bağlaçların Anlam ve Görevleri)

Di hevokên hevedudanî de gihanek rolên alîkar dilîzin:

(Bileşik cümlelerde bağlaçlar yardımcı roller oynar:)

• Navbera hêmanan girêdide (Cümlenin unsurlarını birleştirir):
  Gulçînê dît ku min ew nebir derî. (Gulçîn gördü ki onu kapıya götürmedim.)
• Sedem nîşan dike (Sebep gösterir):
  Ji ber ku pênûs ne baş bû, wî nenivîsî. (Kalem iyi olmadığı için yazamadı.)
• Dem diyar dike (Zaman belirtir):
  Çawa ku ez dixwînim, hûn jî bixwînin. (Ben okuduğum gibi, siz de okuyun.)
• Encam nîşan dide (Sonuç gösterir):
  Li gorî wî, Cano xwest xwe biavêje avê. (Onun dediğine göre, Cano suya atlamak istedi.)
• Rûberîkirin û wekheviyê diyar dike (Karşılaştırma ve eşitlik belirtir):
  Ha sibeh ha êvar, ew bên kursê. (İster sabah ister akşam, kursa gelsinler.)
• Merc diyar dike (Koşul belirtir):
  Heta ku ziman fêr nebin, ezmûn çawa bidin? (Dili öğrenmeden sınavı nasıl vereceksiniz?)
• Dijberî nîşan dide (Zıtlık sağlar):
  Dikir bi balafir biçe, lakîn bilêt biha bûn. (Uçakla gidecekti, fakat biletler pahalıydı.)
• Di biwêjan de (Deyimlerde):
  Evîndar bû, agir pê ket ku çare nedît. (Âşık oldu, öyle ateş düştü ki çare bulamadı.)
• Hevokên hevedudanî verast dike (Bileşik cümleleri doğrular):
  Ew xwe tawanbar dike, çima ku bisîkletê naajo. (Kendini suçluyor, çünkü bisiklet süremiyor.)
• Ahenga hevokan çêdike (Cümlelerin uyumunu sağlar):
  Yekşemê, yan hûn yan em li qadê bin. (Pazar günü, ya siz ya biz sahada olalım.)