Dersa Kurdî: Baneşan (Kürtçe Ders: Ünlemler)

Nasîn (Tanım)

Peyv û dengên ku hêstan; bi kovan, nayîrîn, tirs, şayîş, şaşwazî, eciban, hejmetkarî, şahî, dilxweşî, şiyarkirin, ferman, gazîkirin, mixab, nifir û nazaketan şanî dikin re baneşan tên gotin. (Acı, sızı, korku, sevinç, şaşkınlık, hayret, hayranlık, neşe, mutluluk, uyarma, emir, seslenme, üzüntü, beddua ve nezaket gibi duyguları belirten kelime ve seslere ünlem (baneşan) denir.)

Hêmanên ku bi binyadî baneşan in, ew neguherbar in. Gelek peyvên din jî bi erkên baneşanî bi kar tên û di formên hevedudanî de cih digirin. (Temelde ünlem olan kelimeler yapısal olarak değişmezler. Ancak birçok farklı kelime de ünlem göreviyle kullanılabilir ve birleşik formlarda yer alabilirler.)

Bikaranîna Nîşandeka Baneşanê (!) (Ünlem İşaretinin Kullanımı!)

• Nîşandeka baneşanê tê dawiyê hevoka baneşanî: (Ünlem işareti, ünlem bildiren cümlenin sonuna konur:)

  Ax serê min diêşe! (Ah başım ağrıyor!)

• Nîşandeka baneşanê li ber hêmana baneşanê û li dawiya hevoka sereke ye: (Ünlem işareti, ünlem olan kelimeden hemen sonra ve cümlenin en sonuna konur:)

  Ax! Serê min çawa diêşe! (Ah! Başım nasıl da ağrıyor!)

• Peyv an peyvên baneşanî, bi bêhnokê tên veqatandin û nîşandeka baneşanê diçe dawiya hevokê: (Ünlem olan kelimeden sonra virgül konur ve ünlem işareti cümlenin sonuna eklenir:)

  Ax, êşa serê min her şev giran dibe! (Ah, başımın ağrısı her gece ağırlaşıyor!)

Dabeşkirina Baneşanan Li Gorî Wateyê (Anlamlarına Göre Ünlemlerin Sınıflandırılması)

1. Bo kovan û nayîrînan (Acı ve Sızı Bildirenler)

Baneşan (Ünlemler): Ax!, Ay!, Hey lê/lo!, Of!, Oy!, Wî!, Wex/Wax!, Wey/Way!, Wey lê/lo!, Hawar!, Lorî!

Biwêjî (Deyimleşmiş): De lorî!, Ax li min ezê/ezo!, Wey li minê/mino!

Ax kurê min nexweş bûye! (Ah oğlum hasta olmuş!)

Wey lê, ev çi kul e ku kes pê nizane! (Vay anam, bu kimsenin bilmediği ne derttir!)

2. Bo tirs û şayîşan (Korku ve Endişe Bildirenler)

Baneşan (Ünlemler): Him!, Pix!, Wex!, Wey!, Wiş!

Pix! Kurino, sinetker têye! (Sus! Çocuklar, sünnetçi geliyor!)

Wey pergala me qediyaye! (Eyvah, sistemimiz çöktü!)

3. Bo şaşwaziyan (Şaşkınlık Bildirenler)

Baneşan (Ünlemler): A!, Aha!, Erik/Herik!, He!, Tew!, Wiş!, Wî!, Hawar!

A! Ew qîz çi xweşik dilîze! (A! O kız ne güzel oynuyor!)

Wî! Di gundekî de tu kesî nan nedaye parsekê! (Tüh! Bir köyde kimse dilenciye ekmek vermemiş!)

4. Bo eciban û hejmetkariyan (Hayret ve Hayranlık Bildirenler)

Baneşan (Ünlemler): Bijî/Bijîn!, Çi!, Eh!, Ha ho!, O!, Peh/Pehe!

Biwêjî (Deyimleşmiş): Çi zehmet e!, Serkeftin!

Dayê: “Bijî qiza min!” (Anne: "Aferin/Yaşa kızım!")

Çi bajarekî dîrokî ye! (Ne kadar tarihi bir şehir!)

5. Bo şahî û dilxweşiyan (Neşe ve Mutluluk Bildirenler)

Baneşan (Ünlemler): Aferîn!, Ay!, Gidî!, Hah!, Hey gidî!, Ox!, Tîlîlî!

Dayikê: “Aferîn delala min!” (Anne: "Aferin güzelim!")

Ox! Ev çi dîlan e, ha bireqisin keçino! (Oh! Bu ne güzel bir halay, haydi dans edin kızlar!)

6. Bo îkaz û şiyarkirinan (Uyarı ve İkaz Bildirenler)

Baneşan (Ünlemler): Biv!, Çûçê!, Viş/Vişt!, De!, Dê!, Cece!, Gelî!, Hey!

Bo ajalan (Hayvanlar için): Ço!, Çûş!, Hoşt!

Xwişkê got: “Biv! Çeçê te bişewite!” (Kız kardeşi dedi ki: "Cıs! Elin yanar!")

Gelî hevalan, em sibehê jî li ber kaniyê dixebitin! (Ey arkadaşlar, yarın da çeşmenin başında çalışıyoruz!)

7. Bo fermanan (Emir Bildirenler)

Erênî (Olumlu): Bike/Bikin! (Yap/Yapın!), Bîne/Bînin! (Getir/Getirin!)

Neyînî (Olumsuz): Meke/Mekin! (Yapma/Yapmayın!), Meyne/Meynin! (Getirme/Getirmeyin!)

8. Bo gazîkirinan (Seslenme Bildirenler)

Baneşan (Ünlemler): Ey!, Hê/Ho!, Hey!, Hey gidî!, Hey lê/Hey lo!, Lê/Lo!

Ey zilamino, bibezin! (Ey adamlar, koşun!)

Hey lo lawo, ez bang dikim, tu çima deng nakî! (Hey oğlan, sesleniyorum, neden cevap vermiyorsun!)

9. Bo nazaketan (Nezaket İfadeleri)

• Biborin! (Affedersiniz!)
• Derbasî be! (Geçmiş olsun!)
• Serê we sax be! (Başınız sağ olsun!)
• Mala we ava be! (Eviniz şen olsun! / Teşekkür ederim!)
• Emrê te/we dirêj be! (Ömrün/ömrünüz uzun olsun!)

Ji Aliyê Peyvsaziyê ve Baneşan (Yapılarına Göre Ünlemler)

1. Baneşanên Xwerû (Basit / Yalın Ünlemler)

Piraniya wan di binyatên xwe de baneşan in û bi yek hêmanan pêk tên. (Tek bir kelime veya sesten oluşurlar ve kök halindedirler.)

A!, Ax!, Ay!, Biv!, Eh!, Ey!, Hey!, Lê!, Lo!, Of!, Oy!, Wax!, Wey!, Wî!

2. Baneşanên Nexwerû (Türemiş / Birleşik Ünlemler)

Mirov dikare wan wisa jêrebeş bike û bihûrînê: (İki veya daha fazla unsurun bir araya gelmesiyle oluşurlar ve şu alt gruplara ayrılırlar:)

• Yên bi du hêmanan (İki unsurdan oluşanlar): Ax lê!, Ey lo!, Hey gidî!, Wey lê!
• Yên dubare (Tekrarlılar): Ay! Ay!, Hey! Hey!, Lê! Lê!, Hoşt! Hoşt!
• Yên komebaneşanî (Ünlem Grupları): De wî! wî!, Hey gidî lêlê!, Wey lolo!
• Yên biwêjî (Deyimleşmiş Olanlar): Ax li min ezê!, Hawar li me!