Dersa Kurdî: Peyv (Kürtçe ders: Kelime)
📑 Naverok (İçindekiler)
1. Li gorî dengdanê peyv (Sözcüklerin seslendirilmesine göre)
Peyvên Kurdî dibe yek-kîte (tek heceli) an pir-kîte (çok heceli).
a) Peyvên yek-kîte (Tek heceli sözcükler)
- av (su)
- nan (ekmek)
- baş (iyi)
- çem (çay, dere)
- sor (kırmızı)
- got (dedi)
- jîn (yaşam)
b) Peyvên pir-kîte (Çok heceli sözcükler)
- agir (ateş)
- nîştiman (vatan)
- derman (ilaç)
- vejîn (diriliş)
- velîstin (bayılmak, şaşırmak)
- veniştin (konmak, oturmak)
- hilpekiyan (hoplamak, sıçramak)
2. Li gorî çêbûna peyv (Sözcüklerin yapısına göre)
Di zimanê Kurdî de peyv tê parvekirin bi sê beşan. (Kürtçe’de sözcükler üç kısma ayrılır.)
- Peyvên basît (Basit sözcükler)
- Peyvên pêkhatî (Türemiş sözcükler)
- Peyvên hevedudanî (Bileşik sözcükler)
a) Peyvên basît (Basit sözcükler)
Ek nagirin, bi xwe yên eslî ne. (Ek almayan, özgün haliyle var olan sözcüklerdir.)
- dar (ağaç)
- çiya (dağ)
- zevî (tarla)
- gir (tepe)
- aş (değirmen)
- ber (ürün)
- reş (siyah)
b) Peyvên pêkhatî (Türemiş sözcükler)
1) Bi pêşpirtik (Önek ile türetilmiş sözcükler)
BÎ- → bibext (güvenilir), bixêr (hayırlı)
BÊ- → bêbext (şanssız), bêxêr (hayırsız)
NE- → nexweş (hasta), nebaş (kötü)
NA- → naçe (gitmiyor), nabêje (demiyor)
NÎ- → nizane (bilmiyor), nikare (yapamaz)
ME- → meçe! (gitme!), mexwe! (yeme!)
DÎ- → diçe (gidiyor), dinivîse (yazıyor)
DA- → dakeve! (in!), danakeve (inmiyor)
HÎL- → hilkişe! (çık yukarı), hilgirtin (taşımak)
RA- → rahêje! (tut, al), rahişt (tuttu)
DER- → derkeve! (dışarı çık), derxistin (çıkarmak)
VE- → veke! (aç!), vegirtin (germek)
WER- → wergirt (geri aldı), wergerandin (çevirmek)
VÊ- → vêket (tutuştu), vênakeve (tutuşmuyor)
2) Bi paşpirtik (Sonek ile türetilmiş sözcükler)
- -ik → berxik (kuzucuk), keçik (kız çocuğu)
- -ek → serek (başkan), malek (bir ev)
- -ok → gerrok (gezgin), feqîrok (dilenci)
- -î / -yî → Kurdî (Kürtçe), reşî (siyahlık)
- -dar → evîndar (aşık), birîndar (yaralı)
- -van → bêrîvan (sütsağıcı), nêçîrvan (avcı)
- -baz → sihêrbaz (sihirbaz), kufurbaz (küfürbaz)
- -mend → hunermend (sanatkâr), dewlemend (zengin)
- -istan → Kurdistan, daristan (orman)
- -geh → kargeh (fabrika), nîşangeh (hedef yeri)
- -(y)an → pirtûkan (kitaplar), razan (yatmak)
- -tî → biratî (kardeşlik), hevaltî (arkadaşlık)
c) Peyvên hevedudanî (Bileşik sözcükler)
- Nav + nav (İsim + isim): darhinar (nar ağacı), jinbira (kız kardeş oğlu)
- Nav + sifat (İsim + sıfat): dilreş (kara yürekli), pozbilind (burnu havada)
- Sifat + nav (Sıfat + isim): sorgul (kırmızı gül), germav (sıcak su)
3. Li gorî navendê peyv (Sözcüklerin köklerine göre)
Peyvên Kurdî ji navend (kök) têne çêkirin. (Kürtçe’de sözcükler köklerden türetilir.)
a) Navendên navî (İsim kökleri)
Bêyî pirtik, wekî nav (isim) têne bikaranîn. (Ek almadan isim olarak kullanılan sözcüklerdir.)
- av (su)
- dar (ağaç)
- çiya (dağ)
- çem (dere)
- nan (ekmek)
- kulîlk (çiçek)
- roj (gün, güneş)
b) Navendên fiilî (Fiil kökleri)
Wekî fiil (verb) têne bikaranîn. (Fiil olarak kullanılan yalın köklerdir.)
- çûn (gitmek)
- hatin (gelmek)
- xwarin (yemek)
- xwendin (okumak)
- nivîsîn (yazmak)
- gotin (söylemek)
- girtin (tutmak, almak)
- kirin (yapmak, etmek)
c) Ji navendên fiilî peyvên nû çêkirin (Fiil köklerinden yeni sözcükler türetme)
1. Ji fiilê nav çêkirin (Fiilden isim yapma)
- xwendin → xwendekar (öğrenci)
- nivîsîn → nivîskar (yazar)
- gotin → gotinî (sözlü)
- girtin → girtîgeh (hapishane)
2. Ji fiilê sifat çêkirin (Fiilden sıfat yapma)
- şewitîn → şewitî (yanmış)
- birin → birîndar (yaralı)
- xwarin → xwarinbar (yenilebilir)
- kirin → karker (işçi)
3. Ji fiilê peyvên pirbawer çêkirin (Fiilden soyut kavram yapma)
- xwestin → xwestek (istek)
- zanîn → zanînî (bilgi)
- hezkirin → hezkirî (sevgi)
- jiyan → jiyanî (yaşam, hayat)
